استادیار دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی
استادیار دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی
پس از گذشت بیش از نیم قرن از خاطره تلخ اشغال ایران توسط ارتش شوروی و خروج سربازان روس از خاک ایران پس از جنگ جهانی دوم (1946) بار دیگر نظامیان این کشور با توافقی جدید پا به ایران گذاشته‌اند. اما وضعیت فعلی قابل قیاس با گذشته نیست و اهداف حضور نظامی اخیر از جنبه‌های مختلف به‌ویژه به لحاظ ماهیت دیگر گونه است. با این حال، حضور پیشین و فعلی وجه مشترکی دارد که در غلبه جنبه فرادوجانبه و در ارتباط این دو حضور با تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی قابل بررسی است.
نتیجه نشست سران ناتو در ورشو و تصمیم برای تقویت زیرساخت‌های نظامی این سازمان در لهستان و کشورهای بالتیک را در برداشت اولیه می‌توان ادامه سیاست روسیه‌ستیزانه و تشدید سیاست مهار و دربرگیری روسیه دانست. اما نگاهی کلان‌تر به پازل‌های اقدامات نظامی غرب به رهبری امریکا از گسترش ناتو تا توسعه سپر ضدموشکی و تقویت پایگاه‌ها و حضور نظامی در نقاط مختلف جهان نشان از وجود تمایلات توسعه‌طلبانه‌ای فراتر از «روسیه» و تلاشی پیوسته برای حفظ و تقویت هژمونی آن در گستره جهان دارد.
آمادگی
ترکیه برای احیاء روابط با مسکو، خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا، برخی
زمزمه‌ها در قاره سبز مبنی بر ضرورت بازبینی در روابط با کرملین، افزایش
تمایلات در خاورمیانه به توسعه روابط با روسیه و تغییرات پیش‌رو در کاخ
سفید فرصت‌های جدیدی هستند که انتخاب‌ها و فضای مانور هرچه گسترده‌تری را
در عرصه خارجی برای مسکو فراهم می‌کنند. عملگرایی نیز امکان نظری و عملی
برای بهره‌برداری حداکثری از این فرصت‌ها را به کرملین می‌دهد.
"بررسی امکان همکاری استراتژیک میان ایران و روسیه"
بررسی ماهیت روابط ایران و روسیه و اینکه این روابط تا چه میزان امکان ارتقا به سطح راهبردی را دارد، موضوع بخش دوم کتاب (مجموعه مقالات): «چشم‌انداز روابط ایران و روسیه» به قلم آقای علیرضا نوری است.
هرچند روسیه با سلف شورویایی خود بسیار متفاوت است و داشته‌های آن امکان رقابت/تقابل همه‌جانبه با غرب را نمی‌دهد، اما مقوله حفظ «توازن» هم از منظر امنیتی و هم به لحاظ هویتی همچنان برای آن مهم است. اهتمام به این اصل را می‌توان در مواجهه سخت مسکو با گسترش ناتو به شرق، سپر ضدموشکی، دست‌اندازی به حوزه «سی‌آی‌اس» و توسعه‌طلبی‌های غرب در خاورمیانه دید.
روسیه پیوستار اقدامات توسعه‌طلبانه غرب در قالب‌ها و جغرافیاهای مختلف از گسترش ناتو به شرق تا سپر ضدموشکی و از «سی‌آی‌اس» تا خاورمیانه را بازی صفری می‌داند که موفقیت غرب تقویت «برتری راهبردی» آن و هم‌زمان بیرون‌گذاری مسکو از ترتیبات منطقه‌ای و بین‌الملل را در پی خواهد داشت. بر همین اساس، «مقاومت مستقیم» را راه‌کار موثرتری برای ممانعت از آسیب‌های این سیاست تهاجمی تشخیص داده که جلوه آن در الحاق کریمه و اقدام نظامی این کشور در سوریه قابل مشاهده است.
اقدام غیرمنتظره نظامی روسیه در سوریه که معادلات را به طور نسبی تغییر داده، ویژگی‌های جدیدِ قابل‌تأملی دارد. صرفه‌نظر از موفقیت یا عدم موفقیت نهایی این اقدام، نفسِ انجام آن، سیاست خارجی روسیه را از وضعیت غالباً منفعل در خاورمیانه به وضعیت «مبتکر» (هرچند نسبی) ارتقاء داده و مدعای «فعال‌ما‌یشاء» بودن غرب در این منطقه را به چالش کشیده است. هم از این رو، هنری کسینجر این تحول را جدیدترین نشانه از کمرنگ شدن نقش آمریکا در خاورمیانه دانست.[1]
چکیده
روسیه در کشاکش ده ساله پرونده هستهای ایران همواره تلاش داشته تا با اتخاذ موضعی میانگیر، منافع خود را هم‌زمان در دو سوی این کشمکش یعنی تهران و غرب حفظ کند. به‌رغم مدعای آن به اصولی بودن این رویکرد و بازی مستقل در محیطی پیچیده، وابسته شدن بیش از حد بازی مسکو به متغیر «امریکا» و فرض اهمیتِ اندک سوی دیگر این معادله یعنی ایران را می‌توان نمودی عینی از وجود نقص در این سیاست دانست.
نهایتاً پس از سال‌ها کشمکش و ماه‌ها مذاکره، پیش‌نویس توافق جامع هستهای به امضاء ایران و گروه 1+5 رسید. طی این فرآیند پرفراز و نشیب طرف‌های دخیل در این پرونده برای تأمین منافع خود تلاش‌های مختلفی را به کار بستند. روسیه به عنوان یکی از اعضاء اصلی گروه 1+5 از این امر مستثنی نبوده و به این منظور تاکتیک‌های مختلفی را در دستور داشته است.
بی‌تردید سازمان شانگهای دارای «ظرفیت»های بالقوه فراوانی است، اما این «ظرفیت‌ها» تأثیری در روابط منطقه‌ای و بین‌الملل ایجاد نخواهد کرد، مگر به «نتیجه» تبدیل شوند. در شرایط حاضر، چرخه تبدیل «ظرفیت» به «نتیجه» در این سازمان به دلایل مختلف معیوب و ناکارآمدی در تحقق اهداف اولیه آن نیز ملموس است. عقیم ماندن بسیاری از مصوبات و عدم توان سازمان شانگهای
نکته قابل تأمل در ارزیابی‌های متعدد اخیر در باب تحولات روابط تهران و مسکو از جمله سامانه‌های اس300، برآوردهای یک‌سونگر «سیاه یا سفیدی» است که گاهاً ارزیابی واقع‌گرایانه را زیر تأثیر قرار می‌دهند. البته بحث بر سر چرایی و چگونگی این روابط طی سالیان طولانی نه تنها در ایران، بلکه در روسیه نیز با توأمانی از تردید و تمایل،
آنچه در کشمکش‌های اخیر بر سر «خوب» یا «بد» بودن توافق هستهای کمتر مورد توجه قرار گرفته، بستر سیاسی است که این چالش در آن «برساخته» شده و همچنان پتانسیل استمرار دارد. در این کشمکش‌ها بیش از هر چیز مسائل فنی معیار
قضاوت قرار گرفته‌اند، حال آنکه ابعاد سیاسی و ظرفیت توافق به ایجاد «وضعیت
پایدار خوبِ» بعد از توافق، مهم‌تر به نظر می‌رسند.
مذاکرات سخت ایران و «گروه شش» در حالی در لوزان با «توافق سیاسی» در باب چهارچوبه‌های توافقنامه جامع هستهای به پایان رسید که یکی از ویژگی‌های آن نسبت به دوره‌های گذشته شفاف‌تر شدن هرچه بیشتر مواضع طرفین بود که اجازه داد مذاکرات با هدفمندی بیشتری دنبال شود. بی‌تردید عزم عمل‌گرایانه دولتین آقایان روحانی و اوباما در به نتیجه رساندن مذاکرات
مقدمه
سفر وزیر دفاع روسیه به ایران پس از 15 سال و تأکید وی و همتای ایرانی او بر عزم دو کشور برای همکاری امنیتی و نظامی بلندمدت در سطوح دوجانبه و منطقه‌ای که ظاهراً قرار است پس از تدقیق جزئیات، مفاد نهایی آن در سفر احتمالی آقای پوتین به ایران به تأیید برسد،[1] می‌تواند آغازی بر همکاری‌های گسترده‌تر نظامی باشد.
همچنان که روندها نشان می‌دهد، برتری غرب به رهبری امریکا در عرصه بین‌الملل به انحاء مختلف به چالش کشیده شده و روند رو به افول آن در آینده نیز ادامه خواهد داشت. با این وجود،
واشنگتن با پیروی از «راهبردی» کلان و کاربست ابزارها، تاکتیک‌ها و روش‌های
مختلف بر حفظ هژمونی خود و بهره‌گیری از مزایای آن تأکید دارد. برای تحقق
این مهم، امریکا نه تنها از دولت‌های متحد،
تعمیق اختلافات میان روسیه و غرب و فشار مضاعف غربی‌ها بر مسکو برای تحقق اهداف تهاجمی خود، به بروز دیدگاه‌هایی در سیاست خارجی این کشور مبنی بر ضرورت تقویت بردارهای جنوبی و شرقی دامن زده است. این رویکرد بیش از هرچیز با هدف تقویت
ابزارها در عرصه خارجی مطمح نظر قرار گرفته، چرا که بسیاری در مسکو بر این
تأکیدند که چالش جاری با غرب در کوتاه
«تقابل صفر ژئوپولیتیکیِ» روسیه و غرب در اوکراین که پس از سرنگونی هواپیمای مالزیایی، گسترش درگیری‌ها میان ارتش کی‌یف و جدایی‌طلبان شرق و احتمال مداخله نظامی روسیه در مناطق شرقی این کشور (در قالب نیروهای پاسدار صلح) عمق و دامنه قابل تأملی یافته، را به جرأت می‌توان جدی‌ترین تنش طرفین در دوره پساشوروی دانست. هرچند تا پیش از این ترجیح آنها این بود که
دور دیگری از مذاکرات هستهای ایران و 1+5 موسوم به «وین 6» با پیشرفت‌های نسبی پایان یافت و تدوین توافق جامع موکول به ادامه مذاکرات در یک دوره چهار ماهه دیگر شد. نکته قابل تأملی که در این دور و به عبارتی بعد از مذاکرات «ژنو 3» بیش از پیش جلب توجه می‌کند، گفتگوی مستقیمِ پنهان و پیدای طرف‌های اصلی این موضوع یعنی ایران و امریکا است که به باور بسیاری از تحلیل‌گران موثرترین راه‌کار دستیابی به توافق است.
رقابت/تقابل جزء دائمی از روابط روسیه و غرب (در مفهوم کلی و منظور ائتلاف غربی به رهبری امریکا) هستند که در فضای کشمکش دائم بر سر قدرت در سیاست بین‌الملل در زمینه‌ها و سطوح مختلف بروز بیرونی یافته و در مواقع «شدت» روابط آنها و «مرتبطین» با آنها را با بحران مواجه می‌کنند. در شرایط حاضر، این فضا
تشدید شده که از جمله دلایل آن می‌توان به تلاش طرفین برای بازتعریف
مناسبات قدرت و بازتنظیم چگونگی توازن قوا در خاورمیانه اشاره کرد
هرچند تحولات موسوم به «بهار عربی» برخی منافع روسیه را با چالش مواجه کرده، اما فرصت‌هایی از جمله برای تحرک‌بخشی به سیاست خاورمیانه آن نیز ایجاد کرده است. لذا، هرچند مولفه‌های قدرت روسیه رشد قابل ملاحظه‌ای نداشته، اما آشفتگی منطقه، ضعف مشهود غرب در پیشبرد اهداف خود و تمایل کشورهای این منطقه به یک نیروی موازنه‌گر، بستر نقش‌آفرینی بیشتر مسکو را فراهم کرده‌اند.